De oorlogsjaren van mijn vader.

De volgende archieven zijn geraadpleegd:

NIOD, Amsterdam. Daar bevindt zich het gevangenisdossier van mijn vader, het archief van de Deutsche Post in die Niederlände en enkele andere relevante bronnen.
Stadsarchief Rotterdam (SAR). Het archief van dominee Stam bevat twee brieven en een briefkaart van de hand van mijn vader.
Nationaal Archief ( NL-HaNa) , Den Haag, Staatsbedrijf der PTT: Archief van W.L.Z. van der Vegte Directeur-Generaal der PTT, 1941-1945, nummer toegang 2.16.78.03.
Niedersächsische Hauptstaatsarchiv, Hannover. Daar bevindt zich een dossier van mijn vader, afkomstig van de Staatsanwaltschaft (Openbaar Ministerie) te Hannover.
Niedersächsisches Landesarchiv (NLA), Hannover.
Stadtarchiv Wolfenbüttel. Aldaar is het gevangenisboek van de gevangenis te Wolfenbüttel.
Stadtarchiv Hannover. Daar bevindt zich een persoonskaart van mijn vader, met zijn woonadressen in Hannover.
Archief Rode Kruis te Den Haag. Daar bevindt zich een brief van mijn vader en documenten over tuchthuis Celle. Tegenwoordig bevindt dit archief zich bij het Nationaal Archief.

Met mijn broer Martin sprak ik met de heer Velder uit Houten, die de bevrijding van de gevangenis Wolfenbüttel meemaakte. Velder was als oud-Indiëstrijder een luisterend oor voor mannen die als gevolg van gebeurtenissen tijdens de politionele acties waren getraumatiseerd. Maar zijn Wolfenbüttel-tijd had hij totaal verdrongen: hij had er tot ons gesprek met niemand meer over gesproken!

Martin en ik bezochten de gevangenissen te Wolfenbüttel en Celle, en werden zeer geholpen door de heer Wilfried Knauer, die toen de gedenkplaats in de gevangenis te Wolfenbüttel beheerde. Ook is hij de auteur van enkele boeken over de executiegevangenis te Wolfenbüttel. Zijn opvolger, Martina Staats, en haar team hebben van de Gedenkstätte in der JVA Wolfenbüttel een indrukwekkend herdenkingscentrum gemaakt. Bij met name Janna Lölke kon ik altijd terecht met vragen en opmerkingen.

De heer Dr. Wolf-Dieter Mechler van het stadsarchief te Hannover gaf ons uit de eerste hand informatie, speurde voor ons mijn vaders persoonskaart op, en schreef een belangrijk boek over de bijzondere rechtspleging van de nazi’s, waar uitgebreid gebruik van is gemaakt.

Geraadpleegde literatuur.

Janet Anschütz und Irmtraud Heike, Feinde im eigenen Land; Zwangsarbeit in Hannover im Zweiten Weltkrieg. 2. Auflage. Bielefeld: Verlag für Regionalgeschichte, 2000.
Jean-Luc Bellanger‚ Feindbegünstigung; als politischer Häftling im Strafgefängnis Wolfenbüttel. Schriftenreihe der Gedenkstätte in der JVA Wolfenbüttel. Göttingen: Wallstein Verlag, 2018.
Igor Cornelissen, Mathieu Smedts; de katholiek die Vrij Nederland redde. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 2006.
Reinhard Försterling u.a., Wolfenbüttel unter dem Hakenkreuz; fünf Vorträge. Wolfenbüttel: Stadt Wolfenbüttel, 2000.
Bernhard Hartung, Durch Licht und Finsternis; 1904 bis 1985; ein Arzt erzählt sein Leben. Vechta: Vechtaer Druckerei und Verlag GmbH & Co., 1986.
Alfred Hausser, Interview 43805. Visual History Archive. USC Shoah Foundation. Transkript Freie Universität.
Alfred Hauser, Meine Hafterlebnisse während des 3. Reichen. Ongedateerd typoscript Berlin. 2012.

Martin Hirsch u.a. (Hrsg.), Recht, Verwaltung und Justiz; ausgewählte Schriften, Gesetze und Gerichtentscheidungen von 1933 bis 1945 mit ausführlichen Erläuterungen und Kommentierungen. 2. Unveränderte Aufl. Baden-Baden: Nomos Verlagsgesellschaft, 1997.
L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 14 delen in 30 banden. ’s-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1969-1991.
Pieter de Jong, Sores en zegen; mijn verhaal met de kerk. Utrecht: Veen, Bosch & Keuning, 2018.
Wilfried Knauer, Nationalsozialistischer Justiz und Todesstrafe; eine Dokumentation zur Gedenkstätte in der Justizvollzuganstalt Wolfenbüttel. Hannover: Niedersäschsisches Justizministerium, 1990.
Wolfgang Lotz und Gerd R. Ueberschär, Die Deutsche Reichspost; 1933 – 1945. 2 Bände. Z.pl.: Nicolai, 1999.
Wolf-Dieter Mechler, Kriegsalltag an der ‚Heimatfront‘; das Sondergericht Hannover 1939-1945. Hannoversche Studien, Band 4. Hannover: Klaus Mlynek, 1997.
Hinke Piersma (red.), Mensenheugenis; terugkeer en opvang na de Tweede Wereldoorlog. Getuigenissen. Amsterdam: Bert Bakker, 2001.
Reinhard Rohde (2003): Niedersächsische Juristen. Ein biographisches Lexikon; in: Revista 21, Dez. 2003 / Jan. 2004, S. 14).
Reinhard Rohde und Tim Wegener, Celle im Nationalsozialismus; ein topographischer Überblick. Celle: RWLE Möller Stiftung, 2007.
Mathieu Smedts (samenstelling), Den Vaderland getrouwe; een boek over oorlog en verzet samengesteld door Mathieu Smedts en geschreven door mensen die beleefd hebben wat ze schreven. Amsterdam: De Arbeiderspers, 1962.
Mathieu Smedts, Waarheid en leugen in het verzet. Maasbree: Corrie Zelen, 1978.
D.J. Smit, Onder de vlaggen van Zweden en het Rode Kruis; het leven van Nederlandse militairen in Duitse krijgsgevangenschap 1940 – 1945. Den Haag: D.J. Smit, 1997.
Richard Trampenau, „Einige Erlebnisse während meiner Strafzeit im Zuchthaus Celle“. Ca. 1946.
Richard Trampenau, ‘Aus dem Zuchthaus ins befreite Wilhelmsnurg’. In: Hans-Joachim Meyer (Red.), Demokratie in kurzen Hosen; Interviews und Berichte zur Befreiung Harburgs und Wilhelmsburgs vom Faschismus. Hamburg-Harburg, VVN Kreisvereinigung Harburg, 1995. P. 45-51.
Karl Tuttas, Einer von jenen; Erinnerungen. Halle-Leipzig: Mitteldeutscher Verlag, 1980.
G. van Veldhuizen e.a., Het nevelgordijn opgetrokken: de classis Rotterdam der Nederlandsch Hervormde Kerk tijdens den oorlog. Rotterdam: W.L. & J. Brusse, 1946.
J.G. Visser, PTT 1940 – 1945; beleid en bezetting. Proefschrift. ’s-Gravenhage: Staatsbedrijf der PTT, 1968.
Nikolaus Wachsmann, Hitlers gevangenissen; de rechtsorde in nazi-Duitsland. Z.pl.: De Bezige Bij/Manteau, 2005.
Anton Wanders, Dagboek van de Hannovertijd. (Verslag over mijn verblijf in Hannover). Bewerkt door Frans Anink. Uitgave in eigen beheer.
A.A. Wildschut, Welkom thuis! Een eerlijk gesprek met allen die uit den vreemde terugkeren. Brochure. Den Haag: J.N. Voorhoeve, 1945.

Noten.

[1] Brief Min. van Defensie, 12 mei 2011. NL-HaNa, 2.13.98 Inventaris van het archief van het Ministerie van Defensie: Collectie betreffende krijgsgevangenen, 1940-1946. Inv.nr. 3-15: Stalag IId: Stargard.

D.J. Smit (1997), p. 53-55.

[2] Personenregisterkarte, Stadsarchief Hannover. Briefkaart aan dominee J.J. Stam, gedateerd 20 november 1942, SAR, archief J.J. Stam, nr. 137.

[3] Brief aan ds. J.J. Stam, gedateerd 1 januari 1943. SAR, archief J.J. Stam, nr, 137.

[4] NL-HaNA, PTT / Van der Vegte, 2.16.78.03, inv.nr. 50. Ockerse ging ook langs om klachten over de tewerkgestelden te behandelen. Zo legden ze in Düsseldorf in de kantine hun voeten op de tafel. Niet doen, laat hij weten, want wij hebben de oorlog verloren en dit laat een slechte indruk achter over ons “Kultuurniveau”. En het leek hem niet verstandig om Russische krijgsgevangenen sigaretten te geven en te begroeten met “Heil Moskou!”. Zie ook: Visser (1968), p. 236-238.

[5] Brief van 1 december 1942, vertaalde versie als bijlage bij brief dd. 24-12-1942 van Van der Vegte aan Dr. Linnemeyer, Beauftragter für den Post- und Fernmeldewesen in Nederland. NIOD, coll. 53, 29c.

[6] Brief aan ds. J.J. Stam, gedateerd 25 januari. SAR, archief J.J. Stam, nr. 137. Op dit adres in nog steeds een opleidingsinstituut van de Deutsche Post (en van Deutsche Telekom) gevestigd. De hoofdingang is afgesloten, er is geen huisnummer. Een deel van de reliëfs lijkt verwijderd. Over het gebouw: Heinz Drangmeister, Die Post im Hannoverschen. Hannover, 1967. P. 107, 117.

[7] In 2001. In 2018 werd het pand verbouwd tot appartementen.

[8] Dr. Gernot Stein (24-8-1912) was directeur van het Landesgericht te Celle. Na de oorlog klom hij op tot Senatspräsident van het Oberlandesgericht te Celle. Ook Hamelberg en Wilhelm Schmedes (1899-1978) vervolgden na de oorlog hun carrière tot in de jaren zestig. Mechler, p. 17-18 (n. 15). Schmedes sprak circa 80 keer de doodstraf uit, maar dat belette hem niet om directeur van het Landesgericht in Hannover te worden. In 1962 werd zijn nazi-verleden onthuld. Hij ging daarop met pensioen (Rohde (2003).

[9] Fritz Hille (4 maart 1907) was na de oorlog Oberstaatsanwalt te Detmold.

[10] Wachsmann (2005), p. 109, 187.

[11] Mechler (1997), p. 31-46.

[12] §4. “Iedereen die opzettelijk een ander strafbaar feit begaat, gebruik makend van de uitzonderlijke omstandigheden veroorzaakt door de staat van oorlog, wordt boven de normale straf veroordeeld tot een tuchthuisstraf van maximaal 15 jaar, met een levenslange tuchthuisstraf of de dood, als het gezonde volksgevoel dit vereist vanwege de bijzondere verwerpelijkheid van de overtreding”.

[13] Knauer (1990), p. 81.

[14] Heinz Boberach, Meldungen aus dem Reich 1938-1945; die geheimen Lageberichte des Sicherheitsdienstes der SS. Hersching: Pawlak Verlag, 1985. P. 1971. Geciteerd in Mechler, p. 168 (n. 505).

[15] Mechler (1997), p. 169.

[16] “Aan het front blijdschap te bezorgen en hen de zekerheid geven, dat het Vaderland aan hen denkt”.

[17] Knauer (2000), p. 85-86.

[18] Knauer (1990), p. 37. Gevangenisaalmoezenier Unverhau noemt in 1946 echter mei 1943: ibidem, p. 42.

[19] Smedts (1962), p. 57. Al enkele maanden na de bevrijding schreef hij over Wolfenbüttel, als voorgeborchte voor de dood. Zie bij voorbeeld: de Volkskrant, 23-8-1945. Merkwaardig is, dat de gevangenis van Wolfenbüttel niet in het standaardwerk van De Jong voorkomt. Lou de Jong was medewerker geweest van Vrij Nederland, terwijl Mathieu Smedts van dat weekblad de hoofdredacteur was.

[20] In zijn dossier, aanwezig in het Niedersächsische Hauptstaatsarchiv te Hannover (Hann. 171A, nr. 638) is een afschrift van deze beschikking aanwezig, gedateerd 9 november 1944. De Staatsanwalt had daar op 26 mei 1944 om gevraagd omdat de originele stukken door ‘Feindeinwirkung’ vernietigd waren.

[21] Wanders (z.j.), p. 41.

[22] Bellanger (2018), p. 108-109.

[23] Dit huis werd gebouwd met publiek geld om de criminelen te bestraffen en de dwazen en de gekken te bewaken.

[24] De Jong (1978).Deel 8, eerste helft, p.380.

[25] Richard Trampenau, „Einige Erlebnisse während meiner Strafzeit im Zuchthaus Celle“. Ca. 1946. Typoscript, in doorslag aanwezig bij het NIOD.

[26] De Jong (1969 – 1991), deel 8, eerste helft, pag. 379 ev.

[27] De Jong (1969 – 1981). Deel 10b, tweede helft, p. 1187.

[28] Manfred Overesch, Bosch in Hildesheim, 1937-1945: Freies Unternehmertum und Nationalsozialistische Rüstungspolitik. Göttingen. 2008.

[29] Karl Tuttas (1980), p. 257. Tuttas was een Duitse communistische verzetsstrijder., die eind jaren dertig twee keer een korte periode in Celle vastzat.

[30] Data afkomstig uit brief Rode Kruis, Oorlogsnazorg aan mij, begin 2003 (eerste bladzijde ontbreekt).

[31] http://www.celle-im-nationalsozialismus.de/Stationen/Zuchthaus.html

[32] Richard Trampenau, „Einige Erlebnisse während meiner Strafzeit im Zuchthaus Celle“. Ca. 1946. Typoscript. Alfred Hauser, Meine Hafterlebnisse während des 3. Reichen. Ongedateerd typoscript. Aanwezig in het VVN-Archiv Stuttgart. Alfred Hauser, Transkript zum Visual History Archive USC Shoah Foundation Interview 43805. Freie Universität Berlin, 2012. Interv. von Marianna Bergida. Ort: Stuttgart, Datum: 23-04-1998. Transkr. von Jörg Zabel. John Waller, ‘Sommerweste für starke Figuren’. In: Fisons Journal, January 1946. Hans (‘John’) Waller, Brief aan J. Broekema, 11 juli 1963. Richard Trampenau, ‘Aus dem Zuchthaus ins befreite Wilhelmsnurg’. In: Hans-Joachim Meyer (Red.), Demokratie in kurzen Hosen; Interviews und Berichte zur Befreiung Harburgs und Wilhelmsburgs vom Faschismus. Hamburg-Harburg, VVN Kreisvereinigung Harburg, 1995. P. 45-51. Deze laatste bron is zeer problematisch. 50 jaar eerder typte Trampenau een verslag, dat op wezenlijke punten verschilt van zijn herinneringen in 1995.

[33] NLA WO, 42 A Neu Fb.3 N.123, Bl. 69, Bericht Oberverwalter Willi Röbbeling vom 5.11.1945. NLA WO, 42 A Neu Fb. 3 Nr. 123, Bl. 24/25, schriftliche Aussage Kassenbeamter Hugo Neubauer.

[34] Smedts (1978), p. 147-152.

[35] Waller (1946), p. 8.

[36] Trampenau (1995), p. 46. Dit verslag wijkt op hoofdpunten af van Trampenaus verslag, geschreven kort na de bevrijding.

[37] Hausser, USC interview, p. 38-39 (0:16:00 tot 0:18:00).

[38] Bellanger (2018), p. 231-235.

[39] Niedersächsisches Landesarchiv in Wolfenbüttel (42 A Neu Fb. 3 Nr. 123).

[40] Archief Rode Kruis, Den Haag inmiddels NA)..

[41] Sociale Verzekeringsbank, Sociaal rapport (vanwege afgewezen aanvraag vervolgdenpensioen). 23 november 1976.

[42] Gesetz zur Aufhebung nationalsozialistischer Unrechtsurteile in der Strafrechtspflege (1998):

§ 1

Durch dieses Gesetz werden verurteilende strafgerichtliche Entscheidungen, die unter Verstoß gegen elementare Gedanken der Gerechtigkeit nach dem 30. Januar 1933 zur Durchsetzung oder Aufrechterhaltung des nationalsozialistischen Unrechtsregimes aus politischen, militärischen, rassischen, religiösen oder weltanschaulichen Gründen ergangen sind, aufgehoben. Die den Entscheidungen zugrunde liegenden Verfahren werden

eingestellt.

§ 2

Entscheidungen im Sinne des § 1 sind insbesondere

1. Entscheidungen des Volksgerichtshofes,

2. Entscheidungen der aufgrund der Verordnung über die Einrichtung von Standgerichten vom 15. Februar 1945 (RGBl. I S. 30) gebildeten Standgerichte,

3. Entscheidungen, die auf den in der Anlage genannten gesetzlichen Vorschriften beruhen.

Anlage:

32. Verordnung gegen Volksschädlinge vom 5. September 1939 (RGBl. I S. 1679)

Rotterdam, april 2019. V.4.1

De tekst is een verbeterde en beperkt uitgebreide versie van de uitgaves van 2011, 2014 en 2016..

tkentie@gmail.com